Normalizaziorako alderdi linguistikoa bigarren mailakoa da

Artikulu hau erabili.com-etik lapurtu dut. Roberto Manjonena da (aurretik ere blog honetan aipatua). Eztabaida bat dabil han: hitanoa unibertsitatean erabili behar al da? Eta ze hitano klase?

Oro har, ados nago berarekin eta aurreko post batean ere zerbait aipatu nuen horren inguruan. Hemendik gonbite bat egin nahi diot Robertori. Horrelako artikulu gehiago behar ditugu. Plazarik nahi izanez gero, blog honen ateak parez pare dituzu zabalik.

Irakur dezagun, bada, zer dioen.

Nire erantzunetik ez da berez ondorioztatzen estandarizazioaren kontra nabilenik. Hala ere, gaineratu nahi dut, ikuspegi soziologiko batetik, nire ustez, garrantzitsuenetik, euskara batua txapuza bat dela. Hizkuntza baten normalizazioan alderdi linguistikoa bigarren mailakoa da, eta akats larria da oinarrizko erabakiak filologoen eskuetan uztea, egin den bezala Baina, tira, eredu desegokia iruditzen bazait ere, hor dago, eta funtzio jakinak eduki ditzake; arazoa batuaren erabilera-esparrua zein den mugatzea da.

Euskara batua hizkuntzaren barietate bat da. Bakarra denean, argi dago hizkuntzak gabezia oso handiak dauzkala. Hizkuntza hori, ziur aski, gizartean oso desegituratuta egongo da, funtzionalki oso murriztuta, eta oso berba-errepertorio txiroa izango du. Hizkuntzak barietate eta erregistro desberdinak behar ditu, batzuk, informalak, eta hori da hitanoaren tokia. Gainera, historian, esanak esan, behe-mailako barietate bateko errepertorioa izan da, salbuespen gutxirekin, euskara horixe izan baita.

Jakina, gaztelaniaren eta euskeraren erregistroen artean formazko desberdintasunak daude, baita ikuspegi-aldaketak ere, baina darabilgun gaiari bagagozkio, funtsean, ez dago desberdintasun nabarmenik, kontua gizartearen erabilera-maila baita. Hitanoa, espainieran bezala, herri-mailako hizkeran kokatuta dago eta maila hori dagokio. Egia esan, euskerak bere tradizioan ia ez du bestelako mailarik ezagutu, saio bakan batzuk gorabehera, eta nahiz eta kultura edo gizarte maila jasoko pertsona batzuek erabili. Esan gabe doa testu "jaso" horiek ez direla oso egokiak hitanoa agertzeko.

Ziur aski zuk ikasgelan eta Unibertsitateko irakasleen artean berdintsu hitz egiten duzu, normala denez. Agian, familian eta lagunartean ere bai. Barietate bakarra duzu. Hor dago koska. Euskararen kasuan, hizkuntzaren gabeziagatik gertatzen da hori; beste hizkuntza batzuetan ere gertatzen da, baina goi-mailako gizarte-sektoreen errepertorioaren homogeneitateagatik. Deskribatuta dago goi-mailako gizarte-mailako barietateak direla uniformeenak. Ziur aski, zure inguruan, euskarak ez du inoiz oso errepertorio aberatsik garatuko. Baina, berriro diotsut, hitanoa ez da maila horretako errepertoriokoa, eta ez du zentzurik erregistro informalak formalizatzeak. Ahalegindu zaitezke irakasleen artean hizkera informaleko adierazkortasunezko formak imitatzen, baina sasi-hitano bat sortuko duzu, simulakro bat. Beharbada, zu zeu konturatuta egongo zara formalitate-maila ez dela nabarmenki aldatzen irakasle bati batuaren hitanoz hitz egiten diozunean.

Hain zuzen ere, ETB1eko saio berri batzuen arrakasta berkalulua erabiltzean datza, albiste-emankizunen eta mahai-inguruen hizkerarekin kontrastean. Euskaraz hitz egin nahi duten euskaldun berriek edo bernakulua galdu duten euskaldun estandarizatuek beste bide batzuk bilatu beharko dituzte gertuko hizkera, adierazkorra, bizia, aldakorra sortzeko, inoiz euskara batuak maila horren premia badu. Nolanahi ere, corpusaren plangintzak ezin du arrakastarik eduki aurretik hizkuntzak funtzioak eskuratu ez baditu. Gainera, corpusaren plangintzak zenbait esparrutan ez du zentzurik, adibidez, gazte-hizkeraren eremuan.

Esan gabe doa niretzat herri-hizkera eta gizarte-maila baxua ez direla berez negatiboak, ez eta hizkera jasoa eta gizarte-maila altua berez positiboak ere.

Hortaz, ez dut uste batasuna hizkuntzaren maila guztietan behar denik eta, aitzitik, uste dut hizkuntza "normal" batek maila desberdinak behar dituela. Hizkuntzaren maila batzuk eta estandarra berez dira desberdinak, eta ona da horrela izatea. Edozein hizkuntzatan ikusten dira mailen arteko desberdintasun horiek. Bestalde, hizkuntzen bilakaera trikitixaren antzekoa da: batetik, kulturaren beste arlo batzuetan bezala, gero eta homogeneotasun handiagoa dago, eta estandarra hizkera bernakuluen tokia hartuz doa, sarritan beste hizkuntza baten estandarra; beste alde batetik, desberdintasunak sortzen dira atergabe, inguru metropolitanoetan bereizketa eta bernakulu berriak sortzen dira, agian, estandar baten desestandarizaziotik. Hori berori euskaran geratuko balitz, ezin esan nolakoa izan litekeen, ez baitago aurretik programatzerik: corpus-plangintzak, arrakasta izateko, aurretik funtzio egokiak eduki behar ditu hizkuntzak. Geroxeago berriro itzuliko naiz horretara.

Horrela, akademia batek ezin du bernakulu bat sortu, gazteen hizkera sortzerik ez dagoen bezala. Hizkuntz mailak daude eta ez du zentzurik guztiekin bat egin nahi izateak; gainera, esan dudan bezala, espazio pribatuak inbaditu nahi izatea iruditzen zait. Alferrik, nolanahi ere. Nire irudiko, batuaren hitanoa, Axularren Gero euskara batuan bezala, alferrik dago.

Zilegi bekit gai honi hertsiki lotuta daukadan kezka bati buruz zenbait aipamen egitea. Hautapen linguistiko eta soziolinguistikoen inguruko arazo ideologikoek, zentzu zabalean hartuta, kezkatzen naute, alegia, zein diren joera eta jarrera batzuk sortzen dituzten baloreak, balorazioak, mundu-ikuskerak, gizarte-proiektuak. Horregatik, kezkatzeko modukoa iruditzen zait hizkerak arautzeko gogoa espazio guztietara eraman nahi izatea, mundu guztia eta ahalik eta egoera gehienetan eredu jakin batzuetara mugatu nahi izatea, homogenizazio-zalentasuna. Adibidez, neuk artikulu bat idazten dudanean, sistematiko “euskeraa” erabiltzen badut, eta argitaratzaileak nire aukera zanpatuz “euskaraa” jartzen badu, nire askatasuna murrizten ari da. Hori eguneroko gertakaria da. Zein izan da historian euskera sustatzeko mugimendu gehienen euskarri ideologikoa? Zein izan da akademien berezko euskarri sozio-politikoa, Frantziako aitzindaritzatik hasita? Nazio-estatu bat eraikitzeko asmoak zein neurritan ematen die sostengua batuaren sorrerari eta batuaren neurririk gabeko hedapenari edo Euskaltzaindiaren? Zer toki dute euskararen ideologiek globalizazioaren eta nazio-estatuei eusteko edo nazio-estatu berriak sortzeko tentsioen artean?

Bakoitzak bere aukera egiten du, eta neuk arestian agertu ditudan polo bi horien kontra. Baina aukera hori erabaki eta jarrera bakoitzaren bidez egiten dugu, nabarmena izan gabe. Hizkuntzaren inguruko erabakiak eta jarrerak, kulturaren eremukoak direnez, horretarako egokienetarikoak dira.

Enpin, honekin amaitzen da gai honen inguruko nire jarduna, balizko erantzunengatik ere. Itxaroten dut gutxienez denontzat probetxukoa izatea, onuragarri baita ikuspegi desberdinekin elkarrizketak izatea. Kontrakoa, endogamia kulturala, politikoa edo ideologikoa, bakean eta gustura bizitzeko balio badu ere, espezieak desagertzera darama.

Zoritxarrez. ez dut ulertu Atxagaren inguru gogoeta, eta beste baterako utziko dut. Nolanahi ere, ez da arazo zentral bat, literaturaren inguruko gaiak beti interesgarriak izan arren.

Ondo izan.